Onlangs was ik een weekend in Rome. Leuke stad, naar het Palatijn, daar het huis van Augustus gezien met prachtige fresco's. Natuurlijk de Sixtijnse kapel en het Vaticaanse museum. In 2005 liep ik in Rome de Marathon en ik was blij nu alles eens rustig in mij op te kunnen nemen. Tijdens een rondleiding in het Vaticaanse museum vertelde de gids over de "lost cupid" van Michelangelo.
Het zou gaan om een vervalsing van een oud Grieks beeld. De grote Michelangelo Buonarotti (1475-1564) een ordinaire vervalser? Vasari, collega kunstenaar, vriend en biograaf van Michelangelo, heeft beschreven dat een jonge Michelangelo (1475-1564) in de winter van 1495-1496 een slapende marmeren cupido heeft gemaakt. Vasari schrijft dat de door Michelangelo gemaakte slapende cupido de bewondering wekte van Lorenzo di Pier Francesco de’Medici. Lorenzo adviseerde Michelangelo het beeld zodanig te bewerken zodat het zou lijken alsof het om heel oud grieks beeld zou gaan en was opgegraven. Zodoende zou het beeld meer geld opbrengen. Het plan leek te lukken. Kardinaal Raffaello Riario kocht Michelangelo’s Cupido bij de kunsthandelaar
Baldassare di Milanese en dacht dat het beeld antiek was. Uiteindelijke kwam de kardinaal erachter hoe het beeld werkelijk was gemaakt. De Kardinaalde wilde toen van het beeld af en hij kreeg zijn geld terug van Baldassare. Michelangelo kwam er toen achter dat hijzelf ook door de gewiekste kunsthandelaar was belazerd. Het beeld bleek voor 200 ducaten aan de kardinaal te zijn verkocht, dit terwijl Michelangelo zelf 30 ducaten van de kunsthandelaar voor het beeld had gekregen. Vervolgens kwam het beeld via Cesare Borgia in bezit van Guidobaldo da Montefeltre, hertog van Urbino, bekend vanwege een van de mooiste kunstverzamelingen van Italië. In 1502 kreeg Isabella d’Este het beeld in handen. De Gonzaga’s in Mantua hebben de cupido via Isabelle D'Este verworven en hadden tot 1628 in bezit. Bekend is dat rond 1628 Koning Karel I van Engeland zijn kunstverzameling wilde uitbreiden en dat een van zijn agenten, Daniel Nys, de beeldenverzameling van de toen pas overleden hertog van Mantua, Ferdinando Gonzaga heeft gekocht.
Op Windsor Castle bevinden zich tekeningen van beelden die in verband worden gebracht met deze verzameling. Een van deze tekeningen zou de "slapende cupido" van Michelangelo voorstellen. De bij dit artikel geplaatste tekening is overigens een schets van Michelangelo zelf, waarnaar hij naar alle waarschijnlijkheid de "slapende cupido" heeft gemaakt. Vermoed wordt dat Michelangelo’s slapende cupido in 1698 verloren is gegaan bij een brand in Whitehall Palace, Londen.
Het is verschrikkelijk jammer dat het ongetwijfeld prachtige beeld verloren is gegaan. Volgens de legende zou Kardinaal Raffaello Riario niet boos zijn geworden op de jonge Michelangelo toen hij ontdekte dat het beeld vals was. Michelangelo zou zelfs zijn percentage van de verkoop van het beeld hebben mogen houden. De Kardinaal zou achter de vervalsing zijn gekomen omdat - alhoewel het beeld oud leek door de zure aarde- de voorstelling voor die tijd simpelweg te modern was. Beelden zijn vrijwel onmogelijk goed te dateren, en vervalsingen daarom ook. De gebruikte marmer is immers sowieso oud. Het debat over de echtheid van het Griekse beeld de "Getty Kouros", in 1983 aangekocht voor 7 miljoen dollar door het Getty Museum, is bijvoorbeeld nog steeds gaande http://en.wikipedia.org/wiki/Getty_kouros. De moderne voorstelling van de slapende cupdio zou zo volgens de overlevering zo expressief zijn, dat het beeld daarmee nogal af week van al bekende Cupido's. Met andere woorden Michelangelo verraadde zich door zijn stijl, zijn kunstenaarschap.
Als het inderdaad zo is dat Michelangelo's slapende cupido zo "anders" is, gaat het dan nog wel om een vervalsing van een oud Grieks beeld? In het Florence van Michelangelo bestond het auteursrecht zoals we dat nu kennen nog niet. In de renaissance kon een kunstenaar wel om een "Privilegio" vragen aan een paus, of een stad. In het kort kon een artiest met een beroep op de verleende "Privilegio" voorkomen dat zijn werk werd gekopieerd. Zou de slapende cupido van Michelangelo in onze tijd een auteursrecht inbreuk opleveren? Auteursrecht duurt 70 jaar na de dood van de maker. Het auteursrecht op de Griekse beelden (480-320 voor Christus, waar de Renaissance toen dol op was, en waarvoor de "slapende cupido" moest doorgaan, was in de tijd van Michelangelo al lang verlopen.
Centraal in het auteursrecht staat het werkbegrip een "werk" is auteusrechtelijk beschermd als het een eigen en oorspronkelijk karakter heeft en het persoonlijk stempel van de maker draagt. Het uitbeelden van een slapende cupido en kindertjes begon in de Griekse oudheid en was in de tijd van Michelangelo zeker niet origineel. De Griekse kindertjes stellen steeds de liefdesgod Eros voor. Soms worden de kinderen afgebeeld met een pijl en boog, de uitrusting van Eros. De kinderen worden ook wel afgebeeld met attributen van andere figuren bekend uit de mythen van de oudheid. Bijvoorbeeld de knots en het leeuwevel van Hercules die deze had uitgedaan toen hij Omphale wilde versieren. Een afgebeelde knots bij een kindje verwijst naar een representatie van Eros op het moment dat hij een boog uit de knots snijdt, daarmee weergevend dat liefde de kracht heeft de allersterksten te ontwapenen. De slapende kinderen worden ook wel afgebeeld met een papaverbol, waar in de oudheid ook al opium uit werd gewonnen. De papaverbol staat voor de Griekse god van de slaap Hypnos. Veel voorkomend is ook een brandende toorts als beeld voor het vuur van de liefde.
Michelangelo had zogezegd niet veel "ruimte" om iets nieuws te doen. Het thema was bekend en de vraag is of hij nog iets eigens kon toevoegen. Dat de slapende cupido zo'n mythe is geworden komt vooral door het geniale kunstenaarschap van Michelangelo. Beelden als de Pieta (te zien in de Sint Pieter, rechts als je binnenkomt) doen verlangen naar meer. Misschien is wel de kracht van grote kunst dat een uitgekouwd thema toch weer als nieuw fonkelt, en dat blijft doen. Het "eigen en oorspronkelijk karakter" kan heel wel zien op de specifieke uitwerking die Michelangelo heeft gegeven aan het thema van de "slapende cupido" en Michelangelo's slapende cupido zou dan naar de huidige auteursrechtelijke maatstaven zeker voor auteursrechtelijke bescherming in aanmerking komen. Blijft natuurlijk dat het niet netjes is mee te werken aan het voor de gek houden van een argeloze kardinaal.In die zin had Michelangelo beter op eigen kunnen moeten vertrouwen. Ook al was het beeld geen oud Grieks beeld, mooi zal het zeker zijn geweest. Aan de andere kant, maar dat is natuurlijk speculeren, zou het kunnen zijn dat Michelangelo hoopte (en wist) dat zijn "vervalsing" aan het licht zou komen, en daarmee meteen de grootsheid van zijn talent zou worden erkent. Met andere woorden het goed kunnen vervalsen, en daarmee het eigen kunstenaarschap volledig opzij zetten, is echt grote kunstenaars misschien uberhaupt niet gegeven.
Interessant is dat Professor Lynn Catterson, vooral op grond van esthetische overwegingen, tot de conclusie komt dat een ander beroemd beeld, de Laocoon, te zien in de Vaticaanse museums en hier bij dit artikel afgebeeld, door Michelangelo gemaakt zou zijn. Gezegd wordt dat Michelangelo zich door dit beeld heeft laten inspireren bij het schilderen van de dag des oordeels in de Sixtijnse Kapel. Dat hij het beeld zelf gemaakt zou hebben is nieuw voor mij, maar een interessante theorie. Zie hierover http://arttheftcentral.blogspot.com/2009/01/michelangelos-laocoon.html. De schoonheid van het beeld pleit zeker voor de theorie van Catterson. Probleem lijkt mij dat Michelangelo, in aanmerking nemende de oogverblindende schoonheid (de afbeelding geeft wel een indicatie, maar een trip naar Rome is echt nodig om het beeld te ervaren), zeker erkent zou willen worden als de schepper van het beeld.
Quirijn Meijnen
Interessant artikel van Caroline Hoek over een recent (her)ontdekt beeld van Michelangelo
Geen opmerkingen:
Een reactie posten